Soorten metabole aandoeningen

Er bestaan naar schatting meer dan 3000 metabole ziekten en er komen er nog wekelijks tot maandalijks nieuwe bij.  Ze kunnen vaak opgespoord worden door de bepaling van de activiteit van specifieke enzymes in bloed, huidcellen, spierweefsel of leverweefsel. Ook gespecialiseerd metabolietonderzoek van bloed of urine kan deze ziekten detecteren. DNA onderzoek van het gen dat voor het enzym in kwestie codeert, kan de oorzaak van de enzymdeficiëntie bevestigen. Metabole ziekten zijn bijna allemaal zeldzaam tot ultra-zeldzaam en hebben verschillende behandelingen nodig. Een multidisciplinair team staat klaar om de diagnose te stellen, de juiste behandeling te starten en de patiënt en de familie hierbij te begeleiden. Hieronder vindt u een kort overzicht van enkele aandachtspunten van Metabool Centrum Leuven, binnen de waaier van metabole aandoeningen.

Volwassenen met metabole ziekten

Dankzij de neonatale screening naar een aantal metabole ziekten zoals fenylketonurie (PKU) en een hoge alertheid bij onze pediaters, worden veel diagnoses van metabole ziekten gesteld op neonatale en kinderleeftijd. Omdat de diagnose en behandeling van metabole ziekten over de voorbije jaren sterk verbeterd is, worden meer en meer van onze patiënten stilaan volwassen. Dat brengt uiteraard speciale vragen en zorgen met zich mee, maar we zien ook dat volwassen patiënten met metabole ziekten ook – net als andere volwassenen – ‘doorsnee’ medisch-internistische problemen krijgen als hoge bloeddruk, nierfunctiebeperking, osteoporose enz. Ook komen er uiteraard vragen over fertiliteit en overerving, nood aan zwangerschapsbegeleiding en dergelijke meer. Het volwassen worden van deze patiënten brengt ook heel wat sociale vragen mee, namelijk de vraag naar verzekerbaarheid, soms arbeidsongeschiktheid o.w.v. beperkingen enz., die ook door het metabool team opgevangen worden.

Naast de populatie van kinderen die de pediatrie ontgroeien, hebben we de voorbije jaren ook geleerd dat metabole ziekten geen selectief pediatrisch probleem is, maar we ontdekken meer en meer patiënten met – vaak mildere – metabole ziekten wanneer die patiënten al volwassen geworden zijn. Zo gaat men er vanuit dat meer dan ¾ van de patiënten met een mitochondriale ziekte (zie verder) pas zullen gediagnosticeerd worden op (jong)volwassen leeftijd. De frequentie in de bevolking van mitochondriale ziekten wordt geschat op 1/8000, waarmee dit gamma van aandoeningen bij de meest frequente metabole ziekten hoort. Het is dus geen overbodige luxe om expertise rond deze aandoeningen ook in het ‘internistisch’ gamma op te nemen.

Fenylketonurie

De prototypische metabole ziekte is fenylketonurie (PKU), een autosomaal recessieve aandoening (1/12000) waarnaar bij de hielprik gescreend wordt. Fenylketonurie is perfect te behandelen met een gespecialiseerd dieet. Het Centrum Pinocchio Diepenbeek (tot voor kort geleid door Prof. Dr. Baudouin François) met de metabole diëtiste Marianne Diels, heeft binnen België en ook daarbuiten een reputatie uitgebouwd in de behandeling en langetermijnsopvolging van PKU, die nu onder Prof. Dr. David Cassiman verdergezet wordt.

PKU wordt veroorzaakt door aangeboren defecten in het gen voor fenylalanine hydroxylase, het enzym dat het aminozuur Phe (fenylalanine) omzet in het aminozuur Tyr (tyrosine) in de lever (zie figuur).

Omdat dit enzym niet goed werkt, zal Phe opstapelen in het bloed en in de weefsels en dit heeft ernstige gevolgen voor de werking en de ontwikkeling van de hersenen. Een onbehandelde PKU evolueert onherroepelijk naar mentale retardatie, flexiecontracturen, epilepsie, pigmentverlies. Een goed behandelde PKU patiënt heeft een perfect normale gezondheid en ontwikkeling. De behandeling bestaat uit het vermijden van inname van Phe met de voeding (eiwitarme voeding), gecompenseerd door inname van een aminozuurmengsel (poeder, pillen of drankjes) met alle aminozuren behalve Phe. Het begeleiden van dit dieet vraagt de expertise van een diëtiste, de begeleiding door een psychologe en sociaal assistente en de medische opvolging door een arts. Omdat deze constellatie niet evident te organiseren of te financieren is, werd in 1998 een RIZIV Conventie opgericht (zie boven).

Lysosomale stapelingsziekten en enzym-vervangingstherapie

Lysosomen zijn de celorganelletjes, ontdekt door onze landgenoot De Duve, waarin afval wordt verwerkt door enzymen. Wanneer één van de enzymen die nodig zijn voor deze afvalverwerking niet goed werkt of niet wordt aangemaakt, ontstaat er opstapeling van het afvalproduct dat normaal door dit enzyme moet verwerkt worden. Afhankelijk van welk enzyme er niet goed werkt, zal er een ander afvalproduct stapelen. Afhankelijk van in welke cellen en organen dit normaal moet gebeuren, zullen de klachten ook anders zijn.

De meest voorkomende lysosomale stapelingsziekten zijn ziekte van Gaucher, ziekte van Pompe, ziekte van Fabry, ziekte van Hurler en ziekte van Hunter. Voor elk van deze ziekten is er een aanvaarde of experimentele behandeling voorhanden. In de meeste gevallen betreft het een behandeling waarbij het defecte enzym wordt aangevuld via infuzen (enzymvervangingstherapie). Er bestaan ook behandelingen waarbij men tracht te voorkomen dat er afvalproduct opstapelt, door de aanmaak van het afvalproduct te remmen (substraatreductietherapie).

Mitochondriale aandoeningen

De mitochondria zijn de batterijen van de cellen, waar o.a. suikers en vetten verbrand worden om energie aan te maken voor de groei en het onderhoud van het lichaam en voor de normale werking van energieverslindende weefsels als de hersenen, de spieren, de lever, de darmen enz.

De mitochondriale aandoeningen zijn een heel diverse groep van aandoeningen, die vaak meer dan één orgaan of systeem aantasten en die alle veroorzaakt worden door defecten in de aanmaak of de werking van de mitochondria. Er bestaan voor deze aandoeningen nog geen duidelijk werkzame behandelingen, maar behandelingen met de vitamines en cofactoren die essentieel zijn voor de werking van de ademhalingsketen en de vetverbranding, en met voedingssupplementen, zouden in sommige gevallen gunstige effecten hebben. Bijzondere vormen van mitochondriale ziekten zijn waarschijnlijk ook behandelbaar met beenmergtransplantatie. Daarnaast is ondersteuning met revalidatie waar nodig, sociale omkadering en medische follow-up (voorkomen van levensbedreigende verwikkeling, wanneer vitale organen zoals het hart ook aangetast zijn) wel noodzakelijk.

Porfyrieën

De porfyrieën zijn zeldzame stoornissen in de aanmaak van het heem. Heem is een scheikundige verbinding, die nodig is voor de aanmaak van het hemoglobine en een aantal andere enzymen (o.a. de cytochromen die instaan voor detoxificatie-reacties). Porfyrieën – er zijn verschillende soorten, al naargelang welk enzym in de heemsynthese defect is - gaan gepaard met zeer uiteenlopende problemen, van zonne'allergie' (fototoxische reacties en/of blaarvorming), hevige buikpijnaanvallen, neuropsychiatrische klachten zoals psychose en neuropathie, tot cholestase en cirrose. Voor de acute porfyrieën - die gepaard gaan met hevige buikpijnen - bestaat er sinds enkele jaren een behandeling die de aanvallen kan verkorten of voorkomen (haem-arginaat infuzen).

UZ Leuven is sinds enkele jaren een Europees expert-centrum voor de diagnostiek en behandeling van porfyrie (http://porphyria.eu).

Hypertrofe cardiomyopathieën

Het is bekend dat een groot aantal kinderen met een verdikte hartspier (hypertrofe cardiomyopathie, HCM) een stofwisselingsziekte blijkt te hebben, vaak stapelingsziekten als glycogenose, mucopolysaccharidose, maar ook vetzuuroxidatiestoornissen, zeldzame ijzerstapelingssyndromen en mitochondriale ziekten. Volwassenen met HCM hebben, naast de meer courante, vaak dominant overgeërfde, genetische defecten in de contractiele filamenten, in enkele procenten van de gevallen ook stofwisselingsziekten. Patiënten met atypische HCM kunnen gescreend worden op deze aandoeningen via het metabool centrum. Dit is zeker geïndiceerd wanneer op electronenmicroscopisch onderzoek van het endomyocard blijkt dat er afwijkingen zijn, compatibel met metabole aandoeningen, of wanneer het aspect van het myocard op echocardiografie of KST atypisch is. In het bijzonder HCM met X-linked overerving wordt best gescreend op ziekte van Fabry, een lysosomale stapelingsziekte (zie boven) waarvoor er enzymtherapie bestaat.

Levertransplantatie bij metabole ziekten

Sommige stofwisselingsziekten worden veroorzaakt door een enzymdefect in de lever, of gaan gepaard met ernstige leveraantasting (leverfalen, cirrose, leverkanker). Deze stofwisselingsziekten kunnen in specifieke gevallen behandeld worden door een levertransplantatie. Prof. dr. David Cassiman werkt op de dienst Leverziekten in Leuven, hij zorgt ook voor de volwassen metabole patiënten die een levertransplantatie nodig hebben of ondergaan hebben.

Rhabdomyolyse

Recidiverende rhabdomyolyse of abnormale inspanningsgerelateerde spierkrampen met CK-stijging, worden vaak veroorzaakt door stoornissen in de vetzuuroxidatie (CPT2-deficiëntie, VLCAD), meer zeldzaam door glycogenosen of mitochondriale aandoeningen. Wanneer andere myopathieën door de neurologen uitgesloten zijn, loont het zeker de moeite om bij patiënten met deze aandoeningen te screenen naar onderliggende metabole aandoeningen.

Hypoglycemieën

Eén van de voornaamste redenen van verwijzing naar het metabool centrum, is hypoglycemie. Wanneer hormonale oorzaken als insulinoma, bijnierschorsinsufficiëntie enz. uitgesloten zijn, blijkt een hypoglycemie vaak te berusten op een metabole stoornis. Het zoeken naar de oorzaak van de hypoglycemieën en het begeleiden van de behandeling ervan (frekwente koolhydraatrijke maaltijden, soms ook nachtelijke voedingen, glycemie leren prikken), is zeker ook de taak van het metabole team. Vetzuuroxidatiestoornissen, milde glycogenosen, mitochondriale aandoeningen enz. kunnen alle gepaard gaan met hypoglycemieën. Wanneer de ambulante diagnostiek geen oorzaak voor het probleem kan aantonen, worden patiënten opgenomen voor 2-3 dagen, voor een gecontroleerde vastentest en glucagontest.

Inhoudsverantwoordelijke
Prof. dr. David Cassiman, Consultatie Metabole Ziekten - 2015

© 2024 Ziekenhuis Oost-Limburg